Σεμινάριο για την Ιστορία της Υγείας, 6η συνάντηση, 5 Μαρτίου 2018

Το Δίκτυο για την Ιστορία της Υγείας και το Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ

Έχουν την τιμή να σας προσκαλέσουν στο σεμινάριο που θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα 5 Μαρτίου 2018,  ώρα 18.30, στο Ιστορικό Αρχείο του Ε.Κ.Π.Α., Σκουφά 45,

με ομιλήτρια την κ. Έφη Πουλάκου-Ρεμπελάκου, αν. καθηγήτρια ΕΚΠΑ,
και θέμα
"Ξενώνες και ευαγή ιδρύματα της Κωνσταντινούπολης από τον 5ο στο 15ο αιώνα."

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
Έφη Πουλάκου-Ρεμπελάκου
Αν. Καθηγήτρια Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ

Ο θεσμός του Βυζαντινού νοσοκομείου αναπτύχθηκε από τα πρώτα ευαγή ιδρύματα για τους άπορους και τους άστεγους. Η έννοια της Χριστιανικής φιλανθρωπίας προσέφερε το έναυσμα για τη δημιουργία των ιδρυμάτων που ονομάσθηκαν ξενώνες και εξελίχθηκαν σε εξειδικευμένα ιατρικά κέντρα που πρόσφεραν ολοκληρωμένη ιατρική φροντίδα. Το Βυζαντινό νοσοκομείο, όπως διαμορφώθηκε στους 11 αιώνες άσκησης της ιατρικής, μοιάζει περισσότερο με τις δομές και τη λειτουργία ενός σύγχρονου νοσοκομείου από όσο κάθε ίδρυμα της Ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας ή τα φιλανθρωπικά άσυλα της Μεσαιωνικής Δύσης.

Μετά τη «Βασιλειάδα», ένα συγκρότημα φιλανθρωπικών ιδρυμάτων που περιελάμβανε και νοσοκομείο, που ονομάσθηκε από τον εμπνευστή του Μ. Βασίλειο, ακολούθησε μια σειρά νοσοκομείων στην αυτοκρατορία και κυρίως στην Κωνσταντινούπολη. Αφετηρία αποτελούν εκείνα του Ε΄ αιώνα (Ξενώνες Σαμψώνος, Ευβούλου και Αγίας Ειρήνης ή Μαρκιανού). Έναν αιώνα αργότερα, ο Ιουστινιανός θα ανοικοδομήσει τον Ξενώνα του Σαμψώνος που πυρπολήθηκε στη Στάση του Νίκα και θα προσθέσει κάποιους μικρότερους στο νοσολογικό χάρτη της πρωτεύουσας. Οι πιο γνωστοί από πηγές είναι ο Ξενώνας του Κοσμιδίου (μονή Κοσμά και Δαμιανού), ο Ξενώνας του Χριστοδότου και ο Ξενώνας του στρατηγού Ναρσή ή Αγίου Παντελεήμονος.

Η ανέγερση νοσοκομείων αναδεικνύεται σε μέσον έκφρασης της αυτοκρατορικής φιλανθρωπίας και το φαινόμενο εντείνεται μετά το 9ο αιώνα. Ο Θεόφιλος ιδρύει ομώνυμο Ξενώνα, ο Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός ιδρύει τον Ξενώνα του Μυρελαίου, ο Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος συμπληρώνει το οικοδομικό συγκρότημα των Μαγγάνων με ένα νοσοκομείο, ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός συνδέει το όνομά του με το καύχημα των Βυζαντινών νοσοκομείων, τον Ξενώνα του Παντοκράτορα και ο Ισαάκιος Β΄ Άγγελος μετατρέπει το ανάκτορο του Ανδρόνικου Κομνηνού σε ξενώνα των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων αφενός και ιδρύει τον Ξενώνα της Κοσμοσώτειρας στην περιοχή Αίνου της Θράκης. Παράλληλα, ευγενείς και αξιωματούχοι συνεχίζουν την παράδοση (Ξενώνας Λιβός, Ξενώνας μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου, Ξενώνας Νέου Παντελεήμονος). Τέλος, ο Ξενώνας του Κράλη, ο επιφανέστερος των τελευταίων ετών της Κωνσταντινούπολης πριν από την άλωση, δημιουργήθηκε από το Σέρβο βασιλέα Ούρεσι Β΄ Μιλιούτιν, σε μια εποχή που οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Παλαιολόγων δεν μπορούσαν να αναστηλώσουν παρά ελάχιστα από τα νοσοκομεία της πόλης. Ο Σέρβος βασιλιάς ενισχύει την εικόνα του φιλάνθρωπου ηγέτη των Χριστιανών διαθέτοντας αρκετούς πόρους και υψηλή νοσηλευτική φροντίδα στους ασθενείς σε μια δύσκολη εποχή. Πηγές αποκαλύπτουν το θρήνο της Βυζαντινής κοινωνίας στην τελική παρακμή της διότι η πόλη δεν μπορεί να συντηρήσει τα νοσηλευτικά και τα ευαγή της ιδρύματα  και να προσφέρει τις φροντίδες της στην υγεία του πληθυσμού της. Μαζί με το Βυζαντινό πολιτισμό χάνονται και οι ξενώνες του, ενώ τα Οθωμανικά νοσοκομεία που σύντομα θα ανεγερθούν στην ίδια πόλη δεν αναβιώνουν τη Χριστιανική-φιλανθρωπική παράδοση. Σημαντικά διαφέρουν και τα άσυλα της Δύσης, παρά τα κάποια δάνεια από το Βυζάντιο.

Το Βυζαντινό νοσοκομείο αποκαλύπτει τις υψηλού επιπέδου ιατρικές γνώσεις των ιατρών. Οι πηγές αναφέρουν εγχειρήσεις, ιατρικές πράξεις πρωτοποριακές για την εποχή τους, συνθήκες υγιεινής του χώρου και προσωπικής των ασθενών, διαμονής, διατροφής, θέρμανσης, ψυχολογικής φροντίδας όλων των νοσηλευομένων. Η επί 24ωρης βάσης λειτουργία του νοσοκομείου και η συνεχής παρακολούθηση των περιστατικών από επαρκές αριθμητικά ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό είναι το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της προόδου που σημείωσαν.